Podatek od towarów i usług jest podatkiem konsumpcyjnym,
czyli obciążającym wykorzystanie towarów i usług na cele prywatne
(do zaspokojenia potrzeb osobistych — niezwiązanych z działalnością gospodarczą).

Jest to podatek konsumpcyjny powszechny,
a zatem, co do zasady, nakładany na konsumpcję wszelkiego rodzaju dóbr i usług
(w odróżnieniu od podatku akcyzowego,
który jest podatkiem konsumpcyjnym selektywnym,
to znaczy obciążającym tylko konsumpcję wybranych towarów i usług).

Podatek od towarów i usług jest podatkiem pośrednim.
Choć z założenia ma obciążać konsumpcję prywatną towarów i usług,
to nie jest pobierany od konsumentów,
lecz od podmiotów, które dostarczają towary i usługi, dokonują nimi obrotu
(producentów, handlowców, usługodawców).

Ciężar tego podatku
nie powinien obciążać profesjonalnych uczestników obrotu gospodarczego (podatników formalnych),
lecz wyłącznie konsumentów (podatników ekonomicznych).

Formalnym przedmiotem opodatkowania
jest każda kolejna transakcja w łańcuchu dostaw towarów i usług,
a nie tylko dostawa na rzecz konsumenta,
ale mechanizm podatku zakłada przerzucenie jego ciężaru na konsumenta.

Podatek ten jest przerzucany przez dostawcę na każdego kolejnego nabywcę
poprzez zawarcie kwoty podatku w cenie towaru lub usługi.

Podatek od towarów i usług jest podatkiem obrotowym wszechfazowym,
czyli pobieranym na każdym kolejnym etapie obrotu towarami i usługami:
od produkcji po dostawę na rzecz konsumenta ostatecznego.

Pobieranie podatku obrotowego w więcej niż jednej fazie
powodowałby efekt kumulacji podatku w cenie
(wzrost udziału podatku w cenie z każdym kolejnym etapem obrotu).

Podatek byłby wówczas pobierany
nie tylko od wartości towaru czy usługi powstałej (dołożonej) w danej fazie,
lecz również ponownie od tej części wartości,
która została już opodatkowana we wcześniejszych fazach
oraz od kwoty podatku pobranej w poprzednich fazach.

wcb	= wcn + VATwc
	= wcn + wcn * (sVAT/100)
	= (mb + wdn) + (mb + wdn) * (sVAT/100)
	= mn + mn * (sVAT/100) + wdn + [mn + mn * (sVAT/100) + wdn)] * (sVAT/100)
	= mn + mn*(sVAT/100) + wdn + mn*(sVAT/100) + [mn*(sVAT/100)]*(sVAT/100) + wdn*(sVAT/100)
	= mn + wdn + mn*(sVAT/100) + mn*(sVAT/100) + [mn*(sVAT/100)]*(sVAT/100) + wdn*(sVAT/100)

Efektowi kumulacji podatku w cenie
zapobiega wykorzystanie konstrukcji podatku od wartości dodanej (value added tax – VAT).

Na każdym etapie produkcji i dystrybucji dóbr i usług
podatek jest pobierany tylko od tzw. wartości dodanej powstałej na tym etapie.

Suma kwot podatków pobranych (uiszczonych organom podatkowym) na poszczególnych etapach obrotu
jest równa kwocie podatku zawartej w cenie żądanej od konsumenta.

wcb	= (mn + wdn) + (mn + wdn) * (sVAT/100)
	= (mn + wdn) + mn * (sVAT/100) + wdn * (sVAT/100)
	= (mn + wdn) + (VATm + VATwd)
	= wcn + VATwc
wcb	= (mn + wdn) + (mn + wdn) * (sVAT/100)
	= (mn + wdn) + mn * (sVAT/100) + wdn * (sVAT/100)
	= [mn + mn * (sVAT/100)] + [wdn + wdn * (sVAT/100)]
	= (mn + VATm) + (wdn + VATwd)
	= mb + wdb

sVAT		stawka VAT
mn		materiał netto
VATm		VAT materiału
mb		materiał netto
wdn		wartość dodana netto
VATwd		VAT wartości dodanej
wdb		wartość dodana brutto
wcn		wartość całkowita netto
VATwc		VAT wartości całkowitej
wcb		wartość całkowita brutto

Choć w każdej fazie obrotu
podstawą opodatkowania jest cała wartość towaru netto (wartość bez podatku),
to faktyczne opodatkowanie jedynie wartości dodanej (dołożonej) w danej fazie obrotu
jest możliwe dzięki przyznaniu podatnikowi prawa
do pomniejszenia podatku należnego od dostarczonych przez niego towarów lub usług
o podatek uiszczony już w poprzednich fazach obrotu.

Podatek należny od wykonanych przez danego podatnika dostaw towarów i usług
(wyliczony przez zastosowanie obowiązującej stawki do wartości netto tych towarów lub usług)
pomniejsza się o podatek zawarty w cenie towarów i usług
nabytych przez podatnika z przeznaczeniem do wykonywania czynności opodatkowanych
(podatek naliczony podatnikowi przez jego dostawców).

Tak wyliczona różnica podlega wpłacie do organu podatkowego
(jeśli podatek należny od transakcji podatnika
przewyższa podatek naliczony przez jego dostawców)
lub jest zwracana podatnikowi
(jeśli podatek naliczony przez dostawców przewyższa podatek należny od transakcji podatnika).

Prawo do odliczenia nie przysługuje konsumentowi,
który będąc ostatnim ogniwem łańcucha obrotu, jest finalnie obciążany całym podatkiem.